FİLİGRAN

Menşei

Filigran sözcüğü, Türkçe’ye İtalyanca’dan geçmiştir. Latince kökenli olup, filum (“iplik”) ve granum (“buğday tanesi”) sözcüklerinden oluşur. İngilizcede watermark (“su izi”) ya da papermark (kâğıt izi) olarak da ifade edilmektedir.

Tanımı

Bir kâğıdın dokusunda bulunan ve ancak ışığa tutulduğu zaman görülebilen; çizgi, resim ve işaretlere filigran denir. Filigranlar, kâğıdın yapımı sırasında oluşturulur.

Tarihçesi

13. yüzyılın sonlarında İtalya’da hızla gelişen kâğıt üretimi, metal süzgeçlerin de kullanılmasıyla Avrupa kâğıdının temellerini oluşturmuştur. Metal süzgeçler daha muntazam bir kâğıt elde edilmesine yardımcı oluyordu ve süzgeci oluşturan tellerin sıklığı bambu süzgeçlere göre daha dardı. Elde edilen kâğıtlardaki süzgeç izleri belirgin ve incelikli, kâğıdın beyazlığı daha fazlaydı. Süzgeç izlerinin kâğıttaki duruşunu fark eden üreticiler teller ile şekiller oluşturarak, bu kalıpların izlerinin kâğıda geçmesini sağladılar. Böylece kâğıt üzerinde kağıthaneyi simgeleyen kaliplar ya da müşterilerinin siparişlerine göre kalıplar kullanarak kağıt üzerinde izler oluşturabildiler. Bazı üreticiler alıcılar için garanti ve kalite göstergesi olarak – yani günümüzdeki markanın karşılığı olarak da – bunları kullanmışlardır. İlk başlarda metal tellere basit şekiller verilerek üretilmesine karşın, gittikçe daha ince metal tellerden daha detaylı şekiller oluşturulabilmiştir.

Kâğıdın yapımı sırasında süzgecin üzerine konulan ve çeşitli sembolleri ihtiva eden kalıpların (markanın) kâğıtta çıkan izleri filigranı meydana getirir. Markayı hazırlayanlar, her iki süzgecin üzerine de aynı markayı koyarlar. Kâğıthaneler, çift süzgeçle çalıştıkları için, her filigran çifttir.

Filigran iki kısımdan oluşur:

a) Süzgece konulan kalıbın meydana getirdiği şekil,

b) Süzgeci meydana getiren sık teller ile aralıklı tellerin kâğıt üzerinde bıraktığı iz.

    (Bu iz, süzgeç iskeleti olarak adlandırılır.)

Filigranlar, Avrupa’da imal edilen kâğıtlara mahsus bir özellik olup, Doğu kaynaklı kâğıtlarda filigranlara rastlanmaz.

Bilinen İlk Filigran?

Bilinen ilk filigran, 1282 yılında Fabriano’daki (İtalya) kağıthanede üretilmiş bir kâğıtta kayda geçmiştir. Filigranlar hakkındaki en geniş ve temel kaynak Charles Moise Briquet tarafından oluşturulmuş dört ciltlik Les Filigranes adlı kitaptır. Briquet, karşılaştığı tüm filigranları tarihlerine uygun olarak kayıt ederek, çeşitli filigranları bu kitapta toplamış ve Avrupa kaynaklı el yapımı kâğıtların tarihlerinin belirlenmesine büyük katkı sağlamıştır.

Kaynakça

ÖZEN M.E. (1985), Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi

BRIQUET C.M. (1923), Les Filigranes vers. 1282 Jusqua en 1600,Leipzig, W. Hiersemann

BLOOM J.M. (2001), Paper Before Print: The History and Impact of Paper in the Islamic World, Yale University Press

Restorasyon için Konservasyon ve Araştırma Merkezimize gelen eserlerde tespit edilen filigranlı sayfalar, fotoğraflanır ve bu fotoğraflar, eser belgeleme formlarına eklenir.

Tespit edilen filigranlardan oluşan galerimizi görmek için tıklayınız.